De tentoonstelling 'Een sprong in het onbekende' in Z33 onderzoekt de relatie tussen kunst en geloof. In de rand van die tentoonstelling ging Avansa in gesprek over mystiek en spiritualiteit met een moslim, katholieke christen, boeddhist en vrijzinnig-humanist. Een verslag!
In de relatie tussen kunst en geloof is het spirituele nooit ver weg. Wat verstaan we onder ‘spiritualiteit’ en ‘mystiek’? En wat is dat ‘onbekende’ waar we een spreekwoordelijke sprong in wagen? Een moslim, katholieke christen, boeddhist en vrijzinnig-humanist gingen met elkaar in gesprek. Er was ook plaats voor een streepje slam poetry.
Panellid Annelien Hofmans is boeddhist, en meer bepaald aanhanger van de Shingon-stroming. Het Shingon-boeddhisme streeft naar verlichting in dit leven, niet in het volgende. Mark Morhaye is vrijzinnig humanist en werkt als educatief medewerker en moreel consulent bij het Humanistisch Verbond. Theoloog en schrijver Jonas Slaats vertegenwoordigde de islam tijdens het gesprek. En tot slot nam Willy Gielen deel. Willy houdt zich, geïnspireerd door het katholieke geloof, bezig met stilte, het woord en wat beide dingen met ons doen in het dagelijkse leven.
Zonder te vervallen in een lange semantische discussie gingen we op zoek naar de betekenis van de termen ‘mystiek’ en ‘spiritualiteit’. Vaak associëren we dit met ‘overstijgen van het zelf’ of ‘transcenderen’. Voor Willy is het eenvoudig: spiritualiteit kan je vinden in het dagdagelijkse leven. Volgens hem vind je de diepere lagen van het bestaan niet in hoogverheven concepten en moeilijke theorieën, maar in de stilte, de natuur, … Mystiek gaat immers over het leven zoals het is, niet enkel over dingen die ver van ons af staan. Jonas gaf aan dat er in de theologie veel geschreven is over dit thema en dat veel tradities er hun eigen betekenissen aan geven. Tradities hebben nu eenmaal een rijke geschiedenis waar veel uit te leren valt. Volgens Mark hebben de termen ‘transcendentie’ of ‘het overstijgen van het zelf’ minder een plek in het vrijzinnig-humanisme. Wel spreekt hij over het overweldigende effect dat ceremonies en plechtigheden hebben en welke sterke emoties ze kunnen oproepen.
Dit bracht ons bij het thema ‘rituelen’. Want elke traditie, religie of levensbeschouwing heeft wel zijn eigen typische rituelen die spirituele, mystieke ervaringen kunnen losmaken. De panelleden spraken over het belang van grote en kleine rituelen, elke traditie heeft er heel wat. Als je de moeite neemt om die rituelen te beleven brengt dat diepgang in je leven, kan je omgaan met het onbespreekbare en kan je dingen die ons bevattingsvermogen overstijgen een plek geven in je leven. We waren het erover eens dat rituelen tot de diepere lagen van ‘het bestaan’ kunnen leiden. Niet alleen de religieuze tradities, maar ook de vrijzinnigen hebben rituelen. Ze vertrekken minder vanuit een traditie en meer vanuit de ratio. Maar het werkt op dezelfde manier. Jonas sprak over de kracht van de ‘dzikr’: een krachtig islamitisch ritueel in groep waarbij een zin - bijvoorbeeld de geloofsbelijdenis - herhaald wordt. Daarnaast zijn er ook veel rituelen in het (Shingon-)boeddhisme, denk aan traditionele gebedsdiensten, ceremonies en meditaties.
Als we spreken over spiritualiteit in de islam, wordt er vaak verwezen naar het soefisme. Dit is één van de stromingen in de islam, bekend van zijn mystieke poëzie en literatuur. Misschien is het meest bekende voorbeeld wel de poëzie van mysticus Mevlana Rumi. Toch betekent dit niet dat enkel de soefi-moslims spiritualiteit kunnen beleven. Spiritualiteit staat namelijk centraal in heel de islam. Denk dan aan de vijf pijlers van de islam. De handelingen bij deze pijlers dragen een stevige spirituele lading die niet enkel voor de soefi’s zijn weggelegd.
Ook in de christelijke traditie zijn er tal van mystici die geschreven hebben over spiritualiteit en hun mystieke ervaringen. Enkele bekende voorbeelden zijn Clara en Franciscus van Assisi, Hildegard von Bingen, Meester Eckhart, Hadewijch, …. Mensen die een spirituele ervaring beleefden beweren soms ‘het licht’ te hebben gezien. Maar daar tegenover heeft ‘het donker’ ook een plaats in de mystiek. Willy sprak over ‘de donkere nacht van de ziel’, want ook de mindere kanten van het leven hebben een spiritueel kantje. Willy verwees ook naar de mystiek van Leonard Cohen die ‘het donker’ en ‘het licht’ combineerde in zijn songteksten. Het meest bekende voorbeeld: “there's a crack in everything that's how the light gets in”.
Voor Mark is er ook plaats voor spiritualiteit in het vrijzinnig-humanisme, maar steeds met de ‘voeten op de grond’. Mark verwees naar de filosoof Leo Apostel, hij ondernam pogingen om spiritualiteit en het vrijzinnig-humanisme met elkaar de verzoenen. Vanuit rationeel oogpunt zou er immers niets zinnigs te zeggen zijn over de religieuze ervaring binnen de vrijzinnigheid. Maar Apostel bestreed deze gedachte. Er is geen tegenstelling tussen het vrijzinnige-humanisme en spiritualiteit, maar juist een positieve relatie omdat de kern van de vrijzinnigheid de levenshouding van de verlichting centraal stelt. Deze levenshouding bestaat uit het afwijzen van dogma’s en het zoeken naar waarheid. En spiritualiteit staat los van dogma’s. Maar ondanks de inspanningen van Apostel is er toch een zekere aversie tegenover het begrip ‘spiritualiteit’ binnen de vrijzinnig-humanistische gemeenschap. Allicht omdat dit begrip een connotatie heeft met de hedendaagse ‘new Age-spiritualiteit’ of de ‘persoonlijke ontwikkelings-spiritualiteit’ die haaks staat op de rationele manier waarop vrijzinnigen in het leven staan. Hier verwees Mark naar de kritische houding van de vrijzinnigen. Als het ruikt naar misbruik of ‘charlatanisme’, blijf er van weg! ‘Overweldigende’ momenten vinden vrijzinnigen bijvoorbeeld tijdens plechtigheden zoals de lente -en groeifeesten en de vrijzinnige huwelijken.
Voor Annelien moet het begrip ‘spiritualiteit’ gelinkt worden aan het begrip ‘verlichting’. Een boeddhistische praktijk die de weg toont in de meditatie. Ook sprak Annelien over de impact die het (Shingon-)boeddhisme had op haar leven en hoe ze erdoor veranderd werd. Zo staat ze meer open in het leven.
De tentoonstelling in Z33 heeft de titel ‘Een sprong in het onbekende’. Hebben we een antwoord gevonden op de vraag wat dat ‘onbekende’ inhoudt? Niet meteen. Er is nog zoveel dat we niet weten, niet kunnen begrijpen en niet kunnen vatten. Daar proberen verschillende tradities een plaats aan te geven. Uiteindelijk moet iedereen binnen die tradities zijn eigen verhaal schrijven. Het is interessant om over het muurtje te kijken naar hoe andere tradities dat doen, en daarmee je eigen verhaal te verrijken. Maar het is een uitdaging om je te verdiepen in een traditie. Die hebben hun waarde. Het zijn niet zomaar tradities, het is wat mensen eeuwenlang waardevol vonden en hebben doorgegeven. Het mag gerust schuren met die tradities, je kan er je eigen weg in gaan, je eigen keuzes in maken. Maar je verdiepen in een traditie geeft meer diepgang dan oppervlakkig shoppen.
Een grote sterkte van de avond was dat de panelleden met heel veel overtuiging spraken vanuit hun eigen traditie, maar ook heel open stonden voor de andere tradities. Ze waren bereid om de waarde van de andere tradities te zien en te integreren in hun eigen spirituele zoektocht.
De tentoonstelling kan je nog bezoeken tot 25 augustus 2024 in Z33, House for Contemporary Art, Design and Architecture, in Hasselt. Een aanrader!
