Marc Colpaert begeleidt voor Vormingplus vormingen en ontmoetingen tussen moslims en niet-moslims. Onlangs verscheen zijn vertaling van William Chitticks boek ‘Soefisme, een kennismaking’. Reden genoeg om Marc om wat meer uitleg te vragen. Dat deed Bahattin Koçak voor ons. Bahattin is islamleraar en soefismekenner.
Bahattin: William Chittick schrijft: “Vroeger had het soefisme geen naam, maar was het een werkelijkheid. Nu heeft het een naam, maar je moet zoeken naar de werkelijkheid achter de naam”. Die zoektocht maakt hij in zijn boek. Waarom de nood aan zo’n boek?
Marc: Chittick is echt een toponderzoeker over soefisme. Zijn boek is een standaardwerk. Hij zoekt wat in de oudste bronnen van de islam te vinden is over het soefisme, en stelt dat centraal. Soefisme gaat over de zoektocht van mensen naar de Werkelijkheid achter de werkelijkheid, en hun mateloos respect voor die zoektocht. Chittick toont de rijkdom van de soefitraditie. Zijn boek is toegankelijk en gaat over zowel de leer als de praktijk. Het vertelt over de belangrijkste vertegenwoordigers en thema’s van het soefisme.
Mijn hoop is dat dit boek bij zowel moslims als niet-moslims de misverstanden over het soefisme uit de wereld kan helpen. En dat het ons hart en onze geest opent voor dit sublieme, bezielende onderdeel van de islam.
Het was altijd mijn droom om Chitticks werk bekend te maken in het Nederlandse taalgebied. Ik heb het gevoel dat de tijd nu rijp is. Er is in onze contreien langzaam oog en oor voor meer dan één soort weten. Mensen staan, zo hoop ik, wat meer open voor een symbolische beeldtaal, waarin je je niet hoeft af te vragen of het allemaal ‘echt gebeurd’ is. Dit poëtischere taalgebruik kan een dieper werkelijkheidsaspect benaderen. Tegenwoordig is er bijvoorbeeld nieuwe appreciatie voor de teksten van Roemi. Maar mensen vergeten dikwijls dat Roemi een moslim pur sang was! Vandaar dit boek: om duidelijk te maken dat het soefisme niet is wat velen denken.
Bahattin: Hoe heb je het soefisme leren kennen? Wat trok jou aan?
Marc: Ik kwam ermee in aanraking in Pakistan in de jaren tachtig. Wat me raakte? De overgave, passie en authenticiteit van de mensen die het economisch en sociaal zwaar hadden, maar hun liefde voor hun Schepper of hun ‘heilige’ niet in twijfel trokken. Muziek, dans, aanroepingen en allerlei rituelen maakten hun leven acceptabel en zinvol. Ik wou er meer over weten en heb me er sindsdien in verdiept.
Het was een springlevende en zeer diverse islamwereld die floreerde, voor de komst van het salafisme en de taliban. De ontroerende en intense ervaringen van die dagen hebben me nooit meer losgelaten. Ik sta versteld wat we vanuit deze regio en verder via Turkije, Irak, Syrië, Noord-Afrika, en zo verder hebben gekregen. We zijn er ons niet van bewust.
Bahattin: Hoe zou je soefisme uitleggen aan dummy’s?
Marc: Soefisme staat voor: een authentieke religieuze beleving van de werkelijkheid. Het woord ‘soefi’ komt van het Arabische‘tasawwuf’. Het verwijst naar een persoon die grof geweven kledij draagt, ascetisch leeft en binnen de islam een spiritueel pad bewandelt. De Perzische evenknie noemen ze ‘derwisj’. Het soefisme heeft universele trekken, maar is fundamenteel verbonden met de islam. De moslim die zich bewust is dat het leven en de dood een liefdevol geschenk zijn van zijn Schepper, verlangt ernaar met hart en ziel terug één te worden met die Schepper. Een soefi ervaart Gods aanwezigheid en liefde in het hier en nu én in zichzelf.
Bahattin: Wat is de essentie van het soefisme?
Marc: Dat elke mens kan ervaren dat de werkelijkheid die je ziet en wil begrijpen, niet de hele Werkelijkheid is. De werkelijkheid die we zien is vaak alleen een buitenkant. Soefi’s zeggen dat je met het hart meer kunt zien en meer kunt weten. Maar ook over dat hart hangt volgens hen een sluier. Hoe kan je je hart ontsluieren? Het soefisme zegt: door lief te hebben, door te doen wat mooi is, wat goed is, en wat waarachtig is. De soefi ervaart het leven dus als een geschenk en een liefdesopdracht. Via deze weg leert de mens ontdekken wie hij zelf is. En dat kan je alleen door je ego af te bouwen. Wie zichzelf leert verliezen, ontdekt zichzelf. Dat is de paradox. En de soefi’s voegen eraan toe: wie zichzelf kent, kent zijn Schepper. Het eigen zelf moet Gods Zelf worden en dat is Liefde. Het kleine zelf wordt dan op dat pad langzaam uitgewist.
De essentie van het soefisme is dus: lief te hebben en te proberen een volwaardig mens te worden. Daarom moet een mens zich herinneren waar hij vandaan komt, en zin geven aan dit leven door de versluiering ervan te zien en er altijd weer doorheen te kijken. Een soefi verlangt ernaar om God, de oorsprong, en zo zichzelf te kennen. Dat fenomeen vind je in elke cultuur, in elk continent, en in elke fase van de mensheidsgeschiedenis.
Bahattin: Wat is de relatie tussen het soefisme en de islam? Is er bijvoorbeeld een verschil tussen de islam van een soefi die van een gewone moslim?
Marc: Binnen het moslimgeloof van de eerste eeuwen waren er drie pijlers. Moslims streefden naar een overgave in vrede (islam), beseften wat ze moesten geloven (iman), maar waren overtuigd dat ze zelf moesten transformeren door het mooie en het goede te doen (ihsan). Soefisme heeft te maken met de derde pijler: het ego afbouwen en de ziel cultiveren. Dat is het uiteindelijk doel van het soefisme. De eerste twee pijlers leveren de methodes, en zijn hulp- en leermiddelen. Bakens ook, wegwijzers. Maar ihsan – zo vind je het in de oudste islamitische bronnen – zorgt voor de bezieling en is de ruggengraat van de islam. Vandaar dat Roemi 100% moslim is. Je mag hem niet losweken van zijn moslim-zijn. Het zou even onfair zijn Hadewijch of Johannes van het Kruis los te maken van hun Joods-christelijke roots en alleen maar zeggen dat ze goed kunnen schrijven.
Bahattin: Zou je het soefisme als een aparte strekking naast de islam zetten?
Marc: Daar is al eeuwenlang veel om te doen. Ik heb geleerd dat islam zonder het verlangen om lief te hebben geen islam is. Het woord ‘soefisme’ is beladen. Het is een woord dat ze veel gebruiken, en ook misbruiken. Het gaat over een vrije, soms ongebreidelde, maar liefdevolle levenshouding vol overgave, gebaseerd op eigen ervaringen. Zo’n houding bestaat binnen elke religie. Maar hoe meer een religie zich in regels vasttimmert, hoe moeilijker de religie het heeft om een plek te geven aan de verlangende geest en vrije ziel van dit soort mensen. Tegenstanders bestrijden die mensen dan wegens de leer. In vele islamlanden hebben de soefistische broederschappen of congregaties het bij momenten erg te verduren gekregen. En zoals in elke religie kunnen sommige gewoontes of attitudes ontaarden. Maar dat is natuurlijk niet de bedoeling. Tussen alle koren is kaf en niemand is heilig. Heiligheid dichten ze achteraf aan iemand toe om heel uiteenlopende redenen.
Bahattin: Kan je soefisme vergelijken met iets uit het christendom?
Marc: Chittick gebruikt in zijn boek ‘Soefisme, een kennismaking’ het woord ‘gnosis’. In de gnosis gaat het om een dieper weten, een toegang zoeken naar een soort geheim: de ‘kennis van het hart’. Die houding is zeer oud: ook in Jezus’ tijd streefden gelovigen deze kennis na. Los daarvan hebben we een geschiedenis van christelijke mystiek in alle continenten. In Pakistan zegden Europese religieuzen me herhaaldelijk – tot in de Swatvallei toe – dat de christenen zich zonder problemen met de moslims zouden kunnen verbinden via die mystieke weg, mocht de politieke islam en zijn uitwassen dat niet onmogelijk maken.
Bahattin: Ben jij zelf een soefi? Zou je jezelf zo noemen?
Marc: Ben ik een soefi? Neen. Maar inspireren, raken en helpen Roemi, Ibn Arabi en andere soefi-auteurs mij? Zeer zeker. In onze maatschappij staan de grote religies nog altijd tegenover elkaar en zorgt het wantrouwen naar de islam voor maatschappelijke onrust. De centrale boodschap van het soefisme, waarin harmonie, schoonheid en liefde een centrale rol vervullen, is dus uitermate actueel. Het was een monnikenwerk, maar tegelijk een verademing om dit boek te vertalen. Het is ook een soort eerherstel aan de islam.
‘Soefisme, een kennismaking’, Uitgeverij Synthese, mei 2019.
Oorspronkelijke titel: ‘Sufism, a beginners guide’, William C. Chittick, 2000. Vertaald door Marc Colpaert.
